Zimski period je bogat običajima, a u njihovom središtu je Božić. Božićni ciklus traje od božićnog posta, odnosno Adventa do Bogojavljenja.
Na dan Svete Varvare (kod pravoslavnih), odnosno na dan Svete Lucije (kod katolika) neguje se običaj da se u tanjirić seje pšenica, koja ozeleni do Božića. Ona ima posebno mesto na trpezi za Badnje veče i Božić. U središnjem delu tanjirića je ostavljeno mesto za sveću ili kandilo koje gori u ovim prilikama. Ta pšenica je posle praznika najčešće davana živini ili stoci, ali je ponegde i čuvana na poseban način: uplitana je i presovana u obliku sunca, te je na njoj čuvana posuda sa osvećenom vodom, koja je mogla da pomogne ukućanima u nevolji. Poznati su i drugi običaji vršeni na ovaj dan, poput kuvanja varice – pšenice ili pšenice sa zrnima drugih biljaka koje su uzgajane u domaćinstvu, dolaska položajnika i drugih.
Za Badnji dan su vezani mnogi običaji. Još pre svitanja se počinjalo sa pripremama za Božić, ali i za Badnje veče i svečanu porodičnu večeru. Večera je bila posna, sa ustaljenim jelima, koja su imala ritualni značaj.
Božićna slama je jedan od najprepoznatljivijih simbola proslavljanja Božića. Mnogi zabeleženi običaji za Badnje veče i Božić su vezani za slamu, koja nas podseća na mesto rođenja Isusa Hrista.
Mnogi naučnici smatraju da je korišćenje slame u božićnim običajima praksa koja potiče iz prethrišćanskih vremena, kada je, iako u okviru drugačijih verovanja, takođe povezivana sa rađanjem i obnavljanjem života. Na povezanost žetve i božićnih običaja ukazao je i Frejzer: „O Božiću slama od tog venca metne se u jasle da bi stoka bila napredna”. Prema tumačenju Š. Kulišića, „božićna slama prvobitno potiče od poslednjeg snopa, koji sadrži demonsku snagu novog žita i od kojeg potiče i demonska snaga božićne slame… Iz naših običaja jasno proizlazi da je božićna slama primarno imala istu ulogu i isto značenje kao i poslednji snop. Njena mistična snaga prenosi se na useve, na njive, na vinograd i voćke, na životinje i, konačno, na ukućane, kao što se prenosi i demonska snaga poslednjeg snopa i žetvenog venca ili hleba načinjenog od njihovog žita…”
Badnje veče i Božić karakterišu i drugi običaji koji podsećaju na Hristovo rođenje u pećini, na slami. „Vertep“ kod pravoslavnih, „betlehem“ ili „betlem“ kod katolika i grkokatolika u Vojvodini označava predstavu Hristovog rođenja, a poznat je u nekoliko oblika.
U mnogim mestima Vojvodine su bili poznati ophodi vertepaša (betlehemara), koji su na Badnje veče obilazili kuće i izvodili predstave na temu Hristovog rođenja. Tom prilikom se nosio vertep – model crkve sa predstavom Hristovog rođenja. Unutar crkve je često gorela sveća. Ovakvi ophodi zabeleženi su kod Srba, Mađara, Rusina i Rumuna. Smatra se da su te povorke nastale kao hristijanizovani oblici starih koledarskih povorki. Izvođenje vertepske drame bilo je poznato još u prvoj polovini XVIII veka, dok je posle Drugog svetskog rata počelo da zamire. Ipak, u mnogim mestima su sačuvane vertepske povorke, a u nekim se i obnavlja njihovo ogranizovanje. Pored vertepaša su postojale i druge vrste obrednih povorki: zvezdari i korinđaši – koji vrše ritualizovano obilaženje kuća. Obavezni deo svih ovih povorki bile su pesme, u kojima se, po pravilu, spominje Hristovo rođenje na slami. U zbirci Etnološkog odeljenja se čuvaju terenske fotografije vertepaša, kao i tri vertepa: srpski vertepi iz Novog Sada i Čuruga i mađarski vertep iz Temerina.
Vertep ili betlehem poznat je i kao božićne jaslice. One predstavljaju grupu figurica kojima se u vreme Božića dočarava prizor Isusovog rođenja. Prema legendi, takvo predstavljanje Isusovog rođenja uveo je Franja Asiški. Ove predstave je prvo prihvatao građanski sloj, dok su se na selu javljale od sredine XIX veka. Kod Šokaca, Rusina i Bunjevaca u vojvođanskim selima je bilo rasprostranjeno pravljenje ovčica od gužvica vune, pamuka ili testa, kao i jaslica od slame i drugih materijala, koji su uglavnom stajali ispod božićnog drveta. Božićne jaslice koje se čuvaju u Muzeju Vojvodine poklon su franjevačke crkve u Novom Sadu.
Ciklus božićnih praznika i običaja završava se na Bogojavljenje (Sveta Tri kralja), kada se ponavljaju neki od božićnih običaja. U mnogim porodicama je mlada zelena pšenica ostajala u kući do ovog praznika. Tada su iz kuće iznošeni ili sklanjani i drugi simboli Božića, kao što su vertepske figurice – jaslice ili božićno drvo.
Dr Tatjana Bugarski, etnolog
