Ćilim sa državnim insignijama – biser u muzejskim zbirkama Vojvodine

Od kada je veka i sveta žene su tkale na svojim razbojima, od praistorije do današnjih dana. U tom tkačkom poslu dolazi i do pitanja pojave i infiltracije ćilima sa svim njegovim karakteristikama kao tipično orijentalnog kulturnog dobra. Vremenom je tkanje ćilima postao poseban izazov za oprobavanje veština tkalja i pretvorilo se u umetnički čin. U Srba, bez ikakve dileme danas je ćilim „u najužem krugu simbola tradicionalne kulture srpskog naroda, a narodno ćilimarstvo se smatra jednim od najplodnijih polja njegovog umetničkog izraza“ veli Bratislava Idvorean-Stefanovć u svojoj knjizi Tehnika tkanja ćilima kod Srba u Vojvodini (Muzej Vojvodine 2009, 5). Ćilimarstvo je nastalo na osnovama domaćeg tkačkog umeća i negovalo se kao najreprezentativniji deo tekstilne radinosti. Ćilim je imao spečifičnu ulogu u tradicionalnim običajima srpskog naroda, baš kao i u domaćim i lokalnim kultovima. Otuda, nije slučajno njegovo uzdizanje na nivo simbola identiteta srpskog naroda. Njegovo posedovanje (brojnost i kvalitet) u domaćinstvu predstavljalo je snagu i bogatstvo kuće koja ga poseduje. Predstavljao je luksuzni tekstilni inventar. Iako je rasprostranjeno mišljenje da je svaka kuća imala ćilim bilo je i onih porodica koje su u devojačkim mirazima morale da se zadovolje ponjavicama.

U zbirkama muzejskih ustanova u Srbiji, ali i u privatnom posedu čuvano kao porodično blago ili kod kolekcionara i u njihovim kolekcijama evidentirani su, od Prijepolja do Kikinde, ćilimi sa državnim insignijama. Do današnjih dana broj sačuvanih ćilima sa državnim insignijama jedva da prelazi broj prstiju na obe ruke. U najranijim istraživanjima i opisima smatralo se da su delo pirotskih tkalja i da su nastali isključivo u Pirotu. U knjizi Vodič kroz muzeje Srbije (Beograd, 2006) kustosi Etnografskog muzeja u Beogradu su među pet najznačajnijih predmeta („top pet“) koji se nalaze u njihovim zbirkama naveli i Pirotski ćilim sa grbovima Kraljevine SHS/Jugoslavije: u kolu (medaljonu, maramici…) se nalazi grb Kraljevine SHS/Jugoslavije (sa plaštom i krunom), dok su u polju (sa leve i desne strane od njega po dva manja grba (bez plašta i krune). Data je i njegova fotografija (str. 72). Nastao je po oslobođenju i ujedinjenju 1918, u Kraljevini SHS/Jugoslaviji. I Muzej primenjene umetnosti u Beogradu, poseduje dva ćilima sa državnim insignijama.

U muzejima AP Vojvodine, u Vršcu i Kikindi, nalaze se takođe ćilimi sa državnim insignijama, s tim što su drugačiji od onog u Etnološkom muzeju u Beogradu. Na ćilimu u muzeju u Kikindi su prikazani srpski grbovi (u kolu i u polju), i prema istraživanjima etnologa na terenu, smatra se da je rad tkaljā iz Banata (M. Maluckov, Ćilimarstvo Srba u Vojvodini, N. Sad 2003, 70). Nastali su po oslobođenju i ujedinjenju 1918, u Kraljevini SHS/Jugoslaviji. Bili su prisutni u domovima porodica, javnim državnim ustanovama, kulturnim i prosvetnim društvima… Gotovo da nije bilo državnih ili verskih praznika kada nisu iznošeni na balkone, kapije ili prozore. Posle Drugog svetskog rata sa promenom društvenog sistema u SFR Jugoslaviji nestalo je njihovo javno izlaganje baš kao i narudžbe za tkanje. U kućama su kao tekstilni inventar prevladali široko dostupniji i jeftiniji industrijski prekrivači i tepisi. To je uslovilo da su se danas ćilimi (bez obzira na tkanje i simbole na njima) sačuvali u malom broju u „privatnim rukama“ i pojedinim muzejima.

Kada se u Muzeju Vojvodine osnovalo odeljenje Muzej prisajedinjenja 1918, otpočelo se sa istraživanjima širom Vojvodine i prikupljanjem muzejskih predmeta koji su vezani za period oslobođenja i ujedinjenja 1918, odnosno prisajedinjenja vojvođanskih oblasti (Banat, Bačka, Baranja i Srem) Kraljevini Srbiji 1918. godine. Tako je, između ostalih predmeta evidentiran i otkupljen ćilim sa državnim insignijama (nazvan Ujedinjenje 1918). Raskošne je izrade i dimenzija (230 h 180 cm) i na njemu su prikazane (istkane) državne insignije: u kolu (crni pravougaonik) je državni grb Kraljevine SHS/Jugoslavije sa čije dve strane su državne zastave (plavo-belo-crveno) na barjacima koji se završavaju zlatnim vrhovima, dok su u polju državni grbovi Kraljevine Srbije (čak 22). Okrajnica (ulama, staza, vođica…) je u izlomljenoj liniji, i sa resama na bočnim stranicama. Prilikom otkupa zabeleženo je da je ćilim iz Banata, ali tek kada se okončaju i provere istraživanja naći će se odgovor na pitanje čijih ruku je delo (tkaljā iz Banata ili Pirota). Po otkupu ćilim je uveden u Ulaznu i Inventarnu knjigu odeljenja Muzej prisajedinjenja 1918. U Zbirci istorijskih predmeta, upisan je pod inv. br. 1, potom je dat na konzervaciju u Muzej Vojvodine (Odeljenje konzervacije za tekstil), a zatim, s obzirom da su na ćilimu uočeni manji nedostajući delovi, i u Atelje 61 (Petrovaradin, Tvrđava br. 9). Posle intervencija tkaljā iz Atelje-a 61, ćilim je postavljen na stalnu postavku Od sna do jave, Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918. Njegova fotografija objavljena je u izložbenom katalogu Od sna do jave: prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918. godine (2018. i 2020), i u određenim delovima u knjizi Zapisnici Srpskog narodnog odbora u Velikom Bečkereku 1918, N. Sad 2019. (priredili Z. Veljanović i V. Vojvodić Micova)

Iako je na svim ćilimima osnovna koncepcija ista (državne insignije), ipak je svaki od poznatih primeraka, jedinstven i u „konačnoj izvedbi detalja potpuno originalan“, te svojom ekskluzivnošću predstavlja pravi biser u zbirkama muzejskih ustanova i privlači naročitu pažnju posetilaca. Otuda i u Muzeju Vojvodine, odnosno na stalnoj postavci Od sna do jave, Prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji 1918, ćilim sa državnim insignijama (Ujedinjenje 1918), spada u red najvrednijih i najatraktivnijih izloženih predmeta koji neprestano izazivaju veliko interesovanje i pažnju posetilaca.