Naseljavanjem Srba na teritoriju današnje Vojvodine, nakon Velike seobe, stvorila se potreba za osnivanjem sopstvenih novčanih institucija. Iako relativno mali narod, Srbi su stvarali značajne novčane fondove i fondacije u okviru svoje crkveno-narodne organizacije – Karlovačke mitropolije. Kako bi se narod obrazovao bilo je potrebno da se otvore škole, u početku samo za osnovno obrazovanje. Problem je predstavljalo njihovo finansiranje, jer one nisu bile podržane od strane katoličke vlasti pa je rešenje nađeno u fondovima za otvaranje škola. Postojalo je nekoliko pokušaja za osnivanje fondova u ove svrhe, ali ih vlast nije odobrila. Tek 1749. godine to je pošlo za rukom mitropolitu Pavlu Nenadoviću, koji je osnovao Školski (klerikalni) fond, u koji je i sam uložio 50 dukata i obavezao se da svake godine do kraja života taj ulog povećava za još 10 dukata. Da bi uvećao sredstva fonda mitropolit je odredio da svaki fruškogorski manastir daje od 6 do 12 dukata godišnje, svaki protojerej i svaki bolje stojeći sveštenik po jedan dukat (4,5 forinte), a svi ostali sveštenici po 2 forinte godišnje. Svaku veću crkvu obavezao je da uplaćuje 12 forinti, a sve ostale crkve po jedan dukat godišnje. Pored toga, u svim crkvama su postavljene takozvane Školske kutije za priloge pojedinih vernika. Mnogi uticajni ljudi toga vremena davali su velike prihode fondu i već prve godine prikupljen značajan kapital fonda.
Školski fond je nastavio uspešno da posluje i nakon smrti mitropolita Nenadovića, a 1769. godine osnovan je i Neprikosnoveni fond. U njega se ulivala polovina posmrtnine svakog episkopa, kao i sredstva od prodaje svih kuća u Novom Sadu i Karlovcima, koje su kao metosi pripadale manastirima Pećke patrijaršije, tako da je fond vremenom veoma uvećao svoje prihode. Sredstva tog fonda bila su namenjena svešteničkim udovicama i siromašnima, popravkama i zidanju crkava, episkopskih i mitropolitskih rezidencija i upravnih zgrada, kao i platama činovnika u mitropoliji i po episkopijama. U vreme mitropolita Stefana Stratimirovića (1790–1836) Školski fond se značajno uvećao, uprkos devalvaciji novca u Habzburškoj monarhiji.
Upravu oba fonda činili su mitropolit, odnosno patrijarh, sa sedmoricom tutora ili asistenata. Fondovi su najviše poslovali preko hipotekarnih zajmova za koje su bili zainteresovani spahije, trgovci i građani. Država je od fondova uzimala zajam uz 2,5% kamate, dok je privatnim licima obračunavana kamata od 4,5 do 6% godišnje. Značajna sredstva fonda utrošena su i za potrebe Srpskog narodnog pokreta u Vojvodini 1848–1849. godine.
Pored dva pomenuta fonda, u Mitropoliji je 1837. postojalo i više fondacija, kojima je rukovodio mitropolit sa asistentima. Takve su bile:
– Fondacija episkopa Mojsija Putnika,
– Fondacija Aluneuma (Blagodjejanija), koju je osnovao mitropolit Stefan Stratimirović,
– Božićeva fondacija za srpske đake Aradske eparhije,
– Depozit sremskih manastira za zlato i srebro, koje su dali državi,
– Depozit za zlato i serbro raznih lica, datih crkvi,
– Depozit arhimandrita Jovana Rajića za njegov spomenik,
– Depozit episkopske crkve u Temišvaru,
– Fondacija arhimandrita Gerasima Zelića za mladiće koji iz Dalmacije pohađaju Bogosloviju u Karlovcima,
– Drugi crkveni tas,
– Fondacija milosrdnih priloga i
– Fond Save Tekelije, kao najznačajniji među njima.
Kapital fondova se sa godinama stalno uvećavao. Do 1867. godine vrhovni nadzor nad radom fondova vršio je lično car, a posle ugarska vlada, koja nije dozvoljavala fondu da obavlja nijedan od aktivnih i pasivnih poslova osim hipotekarni i to samo na obradivu zemlju. Težnja Ugarske bila je da oslabi rad fondova i njihov uticaj u nacionalno-političkom životu Srba u Ugarskoj.
Godine 1875. fondovi su stavljeni pod upravu Saborskog odbora, kao izvršnog organa Srpske crkveno-školske autonomije. Time je raspolaganje sredstvima fonda zavisilo od stranačke većine u Odboru. Osim toga, povećao se broj činovnika u fondovima i njihovih plata, tako da su i troškovi postajali sve veći. Pod ugarskim uticajem 1912. godine suspendovana je autonomija Saborskog odbora i upravljanje fondovima ponovo je pripalo patrijarhu Lukijanu Bogdanoviću i trojici asistenata. Narodno-crkveni fondovi su pomagali i davanjem državnih ratnih zajmova u vreme Prvog svetskog rata. Nakon 1918. godine fondovi su stavljeni pod veliki upravni savet Patrijaršije, a u novu državu su uneli znatan kapital.
Osim fondova i fondacija u okviru Karlovačke mitropolije od značaja su bile i kase crkvenih opština, koje su delovale kao kreditori svojih vernika. Kasa se punila iz dobrovoljnih priloga vernika, zaveštanja, prodaje sveća i svatovskih poklona, a prikupljena sredstva su služila za podizanje, oslikavanje i popravke crkava i kapela, nabavku bogoslužbenih knjiga, plate zvonara i drugih službenika.
Mirjana Lakić, viša kustoskinja – istoričarka
