Obični žavornjak (Delphinium consolida L.) (syn. = Consolida regalis Gray
Oba naučna naziva biljke su u upotrebi. Delphinium consolida je dobila ime po tome što pupoljci cveta liče na male debljuškaste delfine (gr. delphis = delfin) (Marin and Tatić 2004). Consolida (lat. consolidus = vrlo čvrst, tvrd) je rimsko ime biljke, dok ime vrste ukazuje na njenu gracioznost (regalis = lat. kraljevski, carski). Cvet žavornjaka je naročito efektan – ima cevasti rog (ostrugu) koji sakriva nektar za insekte koji ga oprašuju. Možda najbolji opis biljke i cveta pruža nemački naziv Acker-Rittersporn – njivska mamuza viteza.
Sl. 1. Obični žavornjak (Delphinium consolida L.) cveta u Arheobotaničkoj bašti već početkom maja, 2020. godina.
Jednogodišnja, zeljasta, vrlo razgranata i 10–50 cm visoka biljka klija u kasnu jesen ili proleće. Raste u njivskim usevima, posebno u strnim žitima. Lišće je vrlo sitno izdeljeno. Cvetovi su tamnoplavi, zigomorfni (ima samo jednu ravan simetrije), udruženi u grozdaste cvasti. Cveta od (maja) juna do polovine jeseni, odnosno pre, za vreme i posle žetve žitarica, u strnjici (Tucakov 1971; Ognjanović et al. 1997; Kroll and Reed 2016). Plod je mešak, sa trostranim semenom (Konstantinović et al. 2021). Sušni pucajući plod se otvara jednom pukotinom. Plodonošenje traje od juna do oktobra. Po biljci se obrazuje oko 200 semena (mada taj broj može da bude višestruko veći) (Ognjanović et al. 1997). Semenke sa grubim ljuspama su duge oko 2 mm.
Sl. 2. Cvetanje se nastavlja u usevu (ovde u timofejevoj pšenici) sredinom juna.
Sl. 3. Početkom jula na biljci su vidljivi ispucali mešci i cvetovi.
Cela biljka je vrlo otrovna (Tucakov 1971). Stoka je se zbog toga kloni. U prah samlevena semena se još ponegde upotrebljava kao insekticid. Za vreme 1. i 2. svetskog rata tucano seme ove, ali i druge vrste istog roda (D. staphisagria L. (vašljivka)), je držano nekoliko dana u sirćetu, pa su time trovane vaši i gnjide u kosi (Tucakov 1971; Grieve and Leyel 1980).
Sl. 4. „Setva“ semena običnog žavornjaka za buduće poduhvate u Arheobotaničkoj bašti, početak jula 2020.
Prisustvo semena žavornjaka u arheobotaničkim kolekcijama sa arheoloških lokalitata ukazuje na razvijen uzgoj pšenice na najboljem zemljištu. Žavornjak je karakteristična vrsta korovske sveze Caucalidion platycarpi R. Tx. 1950. Stoga i ne čudi da je ova vrsta pronađena na Feudvaru, naselju bronzanog i gvozdenog doba na Titelskom platou (Kroll and Reed 2016). S obzirom da se radi o veoma otrovnoj biljci (pogotovu semenu) postavlja se pitanje da li su se stanovnici ovog praistorijskog naselja trovali njome. Odgovor na ovo pitanje pronađen je u otpacima nastalim prilikom čišćenja ječma. Sitna semena mogla su se odstraniti jednostavnim prosejavanjem uobičajenom rutinom čišćenja zrna useva pre upotrebe. Osim na Feudvaru, ugljenisana semena žavornjaka pronađena su na lokalitetu iz kasnog bronzanog i gvozdenog doba Hisar kod Leskovca (Medović 2012) i kasnorimskom lokalitetu Gamzigrad kod Zaječara (Medović 2008).
Sl. 5. Ugljenisano seme običnog žavornjaka sa arheološkoh lokaliteta Feudvar kod Mošorina (Kroll and Reed 2016), crtež A. Medović.
Od soka latica žavornjaka zajedno sa malo stipse dobija se plava boja koje se koristi i kao zamena za mastilo, a močenjem listova stipsom vuna i svila dobijaju divnu plavu nijansu (Grieve and Leyel 1980).
Sl. 6. U Arheobotaničkoj bašti se 2019. pojavio uljez za kojeg ne znamo kako je tu dospeo – orjentalni žavornjak (Delphinium orientale Gay). Ova vrsta se u Panonsku niziju preselila iz južne Evrope tek sredinom 19. veka.
Aleksandar Medović, arheobotaničar
Literatura
- Grieve M, Leyel CF (1980) A modern herbal. The medicinal, culinary, cosmetic and economic properties, cultivation and folklore of herbs, grasses, fungi shrubs and trees with all their modern scientific uses, Reprinted. Penguin, Harmondsworth.
- Konstantinović B, Popov M, Samardžić N (2021) Osnovi herbologije – praktikum. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.
- Kroll H, Reed K (2016) Die Archäobotanik. Feudvar 3. Würzburg University Press, Würzburg.
- Marin P, Tatić B (2004) Etimološki rečnik naziva rodova i vrsta vaskularne flore Evrope, 2nd-e izd edn. NNK internacional, Beograd.
- Medović A (2012) Late Bronze Age Plant Economy at the early Iron Age Hill Fort Settlement Hissar? Rad Muzeja Vojvodine 105–118.
- Medović A (2008) Gamzigradski ratari: Dva koraka napred, jedan korak nazad. Rad Muzeja Vojvodine 50:151–173.
- Ognjanović R, Živanović S, Ilić T, et al (1997) Neke karakteristike semena korovske vrste Delphinium consolida. Sel Semen 4:185–188.
- Tucakov J (1971) Lečenje biljem, fitoterapija. Kultura, Beograd.
