Poljsko vrapseme (Lithospermum arvense (L.) Vahl.)(sinonim Buglossoides arvensis L.)

Poljsko vrapseme (Lithospermum arvense (L.) Vahl.)(sinonim Buglossoides arvensis L.)

Poljsko vrapseme je jednogodišnja zeljasta, korovsko-ruderalna biljka. To znači da može da raste kako u usevu tako i na smetlištima (Čanak et al. 1978). Može da bude minijaturno (5 cm), ali da naraste do pola metra visine, u retkim slučajevima i do 90 cm. Cveta od aprila do jula, a plodići sazrevaju od jula, odnosno sa žetvom useva u kojem rastu. Cvetovi su mali, žućkastobeli. Stoje pojedinačno u pazuhu lista ili na vrhu stabljike.

Sl. 1. Poljsko vrapseme (Lithospermum arvense (L.) Vahl. je u Arheobotaničku baštu došla sa jednog praistorijskog lokaliteta kod Titela sa možda najlepšim pogledom. Raslo je u njivi na obronku Titelskog platoa.

Svi delovi biljke su izuzetno korisni, a posebno njihovi plodići i koren. Velika količina njenih plodića pronađena je na dva arheološka lokaliteta u Vojvodini: Feudvar kod Mošorina (Kroll and Reed 2016) i na Petrovaradinskoj tvrđavi u Novom Sadu (Medović 2013). Najstariji nalaz potiče sa Petrovaradinske stene. U jednoj posudi koja potiče iz perioda starijeg bronzanog doba (2000–1600 g. p. n. e.) čuvano je preko 600 plodića. Plodići su tvrdi kao kamen i teško se razgrađuju. Zbog te osobine im je Line dao naučni naziv (gr. lithos = kamen i gr. sperma = seme) (Marin and Tatić 2004). Pre nekoliko godina EU je rafinisanom ulju dobijenom iz plodića poljskog vrapsemena, a koje je bogato omega masnim kiselinama, predložila status „nove hrane“, oznaku koja potrošačima daje do znanja da je u pitanju nešto novo, bezbedno za ishranu (EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies 2015).

Koren poljskog vrapsemena sadrži crveni pigment koji se još ponegde upotrebljava kao bojadiser. Sveže korenje ove biljke su nekada seljanke u Švedskoj, ali i prositutke u 17. veku, koristile kao rumenilo za šminkanje (Svanberg 2000). Tako je zabeležio čuveni švedski prirodnjak Karl fon Line, koji je poznat kao „otac taksonomije“.

Sl. 3. Koren poljskog vrapsemena se od davnina koristio kao biljni bojadiser.

Malo je poznato da su se plodići poljskog vrapsemena korišćeni kao narodni lek kod „seksualne slabosti muškaraca“ u oblasti Sliven u Bugarskoj (Medović 2013). Medicinskim istraživanjima koja su vršena na životinjama krajem osamdesetih godina prošlog veka potvrđeno je ovo lekovito svojstvo poljskog vrapsemena. Naime, ustanovljeno je da orašice ove biljke imaju afrodizijsko i androgeno dejstvo (Ilarionov 1989). Biljka pospešuje održavanje sekundarnih muških karakteristika – telesne i facijalne maljavosti, povećanog libida, kao i povećanog kvaliteta i količine muškog semena, odnosno podstiče polne žlezde na povećanu aktivnost. Da li su ovo svojstvo znali stanovnici Petrovaradinske stene? Ako je odgovor potvrdan, onda smo na pragu otkrića prve biljne „vijagre“ na našim prostorima.

Sl. 4. Kao kamen tvrde orašice poljskog vrapsemena. Izvor: Steve Hurst @ USDA-NRCS PLANTS Database.

Aleksandar Medović, arheobotaničar

Literatura

• Čanak M, Parabućski S, Kojić M (1978) Ilustrovana korovska flora Jugoslavije. Matica Srpska, Novi Sad.
• EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (2015) Scientific Opinion on the safety of refined Buglossoides oil as a novel food ingredient. EFSA J 13:21 pp. https://doi.org/10.2903/j.efsa.2015.402.
• Ilarionov J (1989) Androgenic and aphrodesiac action of the medicinal plant Lithospermum arvense (bird millet) (English summary). Eksp Med Morfol 28:28–33.
• Kroll H, Reed K (2016) Die Archäobotanik. Feudvar 3. Würzburg University Press, Würzburg.
• Marin P, Tatić B (2004) Etimološki rečnik naziva rodova i vrsta vaskularne flore Evrope, 2nd-e izd edn. NNK internacional, Beograd.
• Medović A (2013) Sex, Drugs & Petrovaradin Rock: Was Field Gromwell (Lithospermum arvense L.) more than just an early Bronze Age make-up? Rad Muzeja Vojvodine 55:41–46.
• Svanberg I (2000) Field Gromwell (Lithospermum arvense) as a Dye Plant? On Some Ethnobiological Facts in Linnaeus (English Summary). RIG – Kult Tidskr 83:77–87.