Štampanje prvog srpskog papirnog novca i osnivanje „Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije“

18.07.2020. | Budi odgovoran prema duhu i telu

Srpska država je nakon oslobođenja od Turaka počela sa osnivanjem najvažnijih državnih i kulturnih institucija kao što su Narodna biblioteka (1832), Licej (1838), Društvo srpske slovesnosti (1841), Narodni muzej (1844) i Narodno pozorište (1868). U vreme formiranja ovih institucija u upotrebi su bile čak 43 različite monete stranih država. Prvi kovani novac u oslobođenoj Srbiji emitovan je 1868. sa likom Mihaila Obrenovića.

Novčani sistem u Srbiji je uređen Zakonom o kovanju srebrnog novca koji je donet 1873. godine. Njime je odlučeno da dinar bude jedino sredstvo plaćanja. Novi srebrni dinar je kovan prema pravilima Latinske novčane unije u apoenima od 2, 1 i pola dinara, a pušten je u opticaj 1875. godine. Prvi zlatni novac u Srbiji iskovan je 1879. u nominalnoj vrednosti od 20 dinara, a povodom proglašenja Kraljevine Srbije 6. marta 1882. godine kovan je zlatni novac u apoenu od 10 i 20 dinara.

Još pre zvaničnog osnivanja Narodne banke postojali su pokušaji da se štampaju novčanice, ali one zvanično nikada nisu puštene u opticaj. Pripremajući se za rat sa Osmanskom carevinom, 1876. godine doneta je zakonodavna odluka o izdavanju državnog papirnog novca. Pristupilo se nabavci mašine za štampanje, hartije i boje. Štampani su nominali od 1, 5 10, 50 i 100 dinara. Zanimljivo je da se autorom novčanice od 5 dinara smatra čuveni slikar, pesnik i predstavnik romantizma Đura Jakšić, dok je autor novčanice od 10 dinara slikar Đorđe Krstić. Novčanica od 1 dinara nema revers, a na aversima svih novčanica nalazi se poprsje kneza Milana Obrenovića i grb Kneževine Srbije. Sve novčanice ukrašene su bogatom ornamentikom. Na reversima prikazana su poprsja kneza Miloša Obrenovića, knjeginje Ljubice i njihovog sina Mihaila Obrenovića. Osim toga, korišćeni su motivi ženske figure u narodnoj nošnji sa snopom žita i srpom, kao i figura srpskog vojnika sa puškom, dok se na apoenima od sto dinara nalaze figura kneza Mihaila sa rukom na knjizi i simbolični prikaz Drugog srpskog ustanka – knez Miloš sa zastavom, okružen grupom ljudi. Sve novčanice štampane su na beloj hartiji svetloplavom bojom. Sva slova su pisana ćirilicom, osim imena gravera L. Duval, koje je ispisano latinicom. Novčanice nose datum 1. jul 1876, mesto Beograd, a za državnu blagajnu potpisao je J. Živanović.

Zakon o Narodnoj banci donet je ukazom kralja Milana Obrenovića 6. januara 1883, a objavljen je u “Novinama Srpskim” 19. januara 1883. godine. Ona je formalno osnovana 1884. kao privatno akcionarsko društvo pod nadzorom države i bila je 16. centralna banka u svetu. Nosila je naziv Privilegovana jer je imala isključivo pravo da izdaje banknote. Kako nije imala iskustva u bankarskim poslovima Kraljevina Srbija je pomoć zatražila od belgijskih stručnjaka. Oni su bili spremni da pomognu i poslali su šefa računovodstva svoje Narodne banke, Šarla Bošmana, koji je pomogao u osnivanju srpske banke i izdavanju prve novčanice. Istog datuma, 2. jula 1884. kada je osnovana Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije, puštena je u opticaj i prva srpska novčanica u apoenu od 100 dinara, zamenljiva u zlatu. Vrednost novčanica od 100 dinara bila je identična vrednosti novčanice od 100 francuskih, 100 švajcarskih i 100 belgijskih franaka i za toliko se menjala tada u tim evropskim državama. Zlatni dinar, kako je nazivana ova novčanica bila je u stvari belgijska rezervna novčanica od 100 franaka. Štampanje novčanice obavljeno je u Briselu, a numerisanje i grifovanje u samoj Narodnoj banci. Za štampanje je poslužila hartija koja je nabavljena još 1876. godine.

Osnovna boja prve srpske novčanice je tamno maslinastozelena. Teskt na licu je napisan na srpskom, ćirilicom. Na naličju je tekst ispisan latinicom, na francuskom jeziku. Umesto “sto dinara” – kako piše na aversu novčanice, na reversu piše: “cent francs”. Na aversu su prikazane dve ženske figure koje pridržavaju table sa natpisima “Cveti 1815”, koja simboliše početak Drugog srpskog ustanka i tablu sa natpisom “Zakon od 6. januara 1883”, kada je doneta odluka o osnivanju banke. Pozadinu teksta sačinjavaju tri kruga u kojima se skreće pažnja na osnovne postulate sticanja bogatstva. Dva kruga su ispunjena muškim i ženskim figurama, iznad kojih stoji “rad stvara bogatstvo”, odnosno “kapital i rad”. U središnjem krugu se nalazi ženski profil sa lovorovim vencem na glavi.

Na naličju banknote nalazi se 10 ženskih figura, natpis „Bog čuva Srbiju“ postavljen je u središte, iznad sedeće ženske predstave – personifikacije Srbije, sa lovorovim vencem oko glave, koja je oslonjena na štit sa srpskim grbom. Oko nje je raspoređeno 6 ženskih prilika. Na samom vrhu nalaze se ćirilični natpisi „trgovina“ i „radinost“, dok je ispod njih tekst na francuskom. Sa leve strane je dat prevod naziva banke, a na desnoj je ispisano „sto franaka plaća donosiocu u zlatu“.

Uprkos velikom trudu da se izda prva srpska novčanica, ona nije naišla na naročito dobar odziv u narodu nakon puštanja u opticaj. Razlozi za to nalaze se u nepoverenju naroda zbog nepoznavanja papirnog novca kao sredstva plaćanja i u njenoj prevelikoj vrednosti za promet u Srbiji. Ubrzo nakon emitovanja novčanice od 100 dinara, predloženo je da se izrade privremene novčanice sa smanjenom vrednošću – od 50, 20 ili 10 dinara.

Prvi guverner Narodne banke Srbije bio je Aleksa Spasić, istaknuti ekonomista, ministar finansija od 1883. do 1884, zastupnik ministra narodne privrede, direktor Uprave fondova, član Srpskog učenog društva i počasni član Srpske kraljevske akademije.