U zbirci Alatke, mašine, oruđa i zanati Muzeja Vojvodine – Muzejski kompleks Kulpin, od međurednih kultivatora, u najvećem broju (ukupno trinaest) je zastupljen zaprežni i to jednoredni. Oni se međusobno razlikuju, kako prema načinu izrade, tako i prema materijalu izrade. Prema načinu izrade su zanatske i industrijske, pri čemu je većina zanatske (kovačko-kolarske i kovačke). Nažalost, ni kod zanatskih, a ni kod industrijskih, ne postoji ili nije sačuvana oznaka ili natpis proizvođača, odnosno zanatlije.
Što se tiče materijala izrade, kod starijih, koji su izrađeni početkom 20. veka ili u prvim godinama, gredelj je drven, dok su ostali konstruktivni delovi čelični. Kod novijih, pak, cela konstrukcija je čelična. Prikupljeni kultivatori su izrađeni, odnosno proizvedeni, u periodu od početka 20. veka do početka pedesetih godina.
Vremenom su zaprežni međuredni kultivatori izbačeni iz upotrebe uvođenjem traktorskih, tako da ih više ne možemo videti u radu na polju. Srećemo ih samo u muzejima, pre svega, poljoprivrednim ili, pak, ispred seoskih kuća, kao uspomena na davna vremena, odnosno kao inventar etno-restorana smeštenih u adaptiranim salašima.
Prema građi rama ili gredelja i načina podešavanja rada, širina i dubina, svi spadaju u grupu običnih međurednih kultivatora. Za vuču se uprezao jedan konj, dok ih je opsluživao jedan rukovalac.
Samo manji broj prikupljenih kultivatora posetioci mogu da vide na stalnoj postavci Muzejskog kompleksa Kulpin, smeštenoj u Paviljonu 2 ili zgradi bivše konjušnice, kovačnice i mašinske radionice, dok se većina nalazi u depou i čeka na konzervatorsko-restauratorski tretman.
sl. 1. Izloženi jednoredni zaprežni međuredni kultivatori na stalnoj postavci Muzejskog kompleksa Kulpin, foto: Danijela Moravac
Jednoredni zaprežni međuredni kultivator se sastoji iz sledećih konstruktivnih delova: ram ili gredelj, ručice, točak i radni organ. Na prednjem delu gredelja se nalazi kuka za uprežni pribor, kojeg čini ždrepčanik, i točak, dok su na zadnjem ručice za upravljanje.
Kod kultivatora koji imaju drveni gredelj, on je prav, dok kod onih sa čeličnim, vrlo često je sa kolenastim pregibom ili, je pak, nekog drugog oblika, kao na primer, trougaoni u zadnjem delu.
Točkom se vrši regulisanje dubine rada i to njegovim podizanjem ili spuštanjem. Podešeni položaj se učvrsti ručicom. Pored toga, on je osloni i vozni. Ručice za upravljanje se završavaju drvenim rukohvatom radi lakšeg i ugodnijeg držanja. Međusobno su učvršćene sponom.
Radni organ predstavljaju motičice, različitog oblika, kojih ima dva konstruktivna tipa. To su: strelasta i britvasta. Strelasta se nalazi na sredini gredelja, dok su dve britvaste bliže zadnjem delu. Strelasta je postavljena na vertikalnom nosaču i ona se podiže ili spušta prilikom regulisanja dubine rada. Sa druge strane, britvaste podsecaju korovske biljke pored gajenih, zbog čega imaju sečivo samo sa jedne strane, sa leve ili desne. One su postavljene na krajevima ramena horizontalnih nosača. Pomeraju se levo-desno u zavisnosti od međurednog razmaka, odnosno prilikom regulisanja širine rada. Smaknute su jedna u odnosu na drugu čime je postignuto preklapanje i time efikasniji rad kultivatora. Kao i kod točka, tako i kod motičica, podešeni položaj se učvrsti ručicom.
Kod zaprežnog međurednog kultivatora postoji mogućnost da se britvaste motičice zamene plužnim telom, čime se pretvori u zagrtač. On će se predstaviti u sledećoj priči Muzeja Vojvodine, pod nazivom “Budi odgovoran prema duhu i telu”.
Dva jednoredna zaprežna međuredna kultivatora iz zbirke Muzejskog kompleksa Kulpin
a) Jednoredni zaprežni međuredni kultivator (inv. br. 130) je sa drvenim gredeljom, dok su svi ostali konstruktivni delovi čelični. Poklonjen je 2000. godine, a darodavac ovog vrednog predmeta je Jan Jurik iz Kulpina.
sl. 2. Jednoredni zaprežni međuredni kultivator (inv. br. 130), foto: Filip Forkapić
Pored toga što je izložen na stalnoj postavci, posetioci ga trenutno mogu videti na tematskoj izložbi Istorijat gajenja kukuruza, a mogli su ga razgledati na 89. Međunarodnom poljoprivrednom sajmu u Novom Sadu, priređenom od 21. do 27. maja 2022. godine, u okviru izložbe Korak do veka.
b) Jednoredni zaprežni međuredni kultivator (inv. br. 411) je kompletno čelične konstrukcije. On je izložen na stalnoj postavci.
sl. 3. Jednoredni zaprežni međuredni kultivator (inv. br. 411), foto: Filip Forkapić
Istorijat ovog vrednog predmeta je interesantan. Naime, Jan Marko je u Gložanu bio jedan od većih uzgajivača šećerne repe. Od šećerane u Vrbasu je 1958/59. godine, kao kooperant, dobio ovu mašinu za dopunsku obradu zemljišta. Otkupljen je od njegove kćerke 2008.
Filip Forkapić, dipl. ing. poljoprivrede, muzejski savetnik
