U Zbirci alatke, mašine, oruđa i zanati Muzeja Vojvodine – Muzejski kompleks Kulpin se nalazi šest jednorednih zaprežnih zagrtača i dve zagrtačke daske. Svi su zanatske izrade, tačnije kovačko-kolarske, izrađeni u periodu od početka do prve polovine 20. veka. Nažalost, ni na jednom od njih nije sačuvana oznaka zanatlije, kao što su: zaštitni znak, ime zanatlije, naziv radionice.
Zagrtači su prema načinu vuče zaprežni, a prema broju redova jednoredni. Dakle, za vuču se uprezao jedan konj, a opsluživali su ih dva rukovaoca, od kojih je jedan upravljao konjem, a drugi mašinom.
Svi predmeti su poklonjeni. Međutim, za četiri postoje potpuni podaci, vezani za poreklo. Kako bi se još jednom naglasio značaj darovanja predmeta za muzeje, navedena su imena darodavaca. Dakle, to su: Žarko Milovanov, salašarsko naselje Poljanica kod Bečeja, Petko Tomić, Mala Bosna-Šebešić, Jan Častven, Bački Petrovac i strukovno udruženje inženjera poljoprivredne tehnike iz Novog Sada – Vojvođansko društvo za poljoprivrednu tehniku (VDPT).
Jedan deo njih je izložen na stalnoj postavci Muzejskog kompleksa Kulpin, smeštenoj u Paviljonu 2 ili zgradi bivše konjušnice, kovačnice i mašinske radionice, dok je ostatak u depou i čeka na konzervatorsko-restauratorski tretman.
sl. 1. Izloženi jednoredni zaprežni zagrtači na stalnoj postavci Muzejskog kompleksa Kulpin, foto: Filip Forkapić
Zaprežni zagrtači su se koristili za izvođenje agrotehničke operacije, prema kojoj su i dobili naziv, zagrtanje ili ogrtanje, kojom se zagrće zemljište uz donji deo biljke. Ona se primenjuje, pre svega, kod krompira, a mogu i druge okopavine kao što su: kukuruz, suncokret, šećerna repa. Spadaju u grupu oruđa za dopunsku obradu zemljišta, koja se izvodi u vidu međuredne obrade.
Danas zaprežne zagrtače više ne možemo videti prilikom rada na njivi. Srećemo ih samo u muzejima, pre svega, poljoprivrednim, ili, pak, ispred seoskih kuća, odnosno kao inventar u etno-restoranima, smeštenim u adaptiranim salašima.
Jednoredni zaprežni zagrtač se sastoji od sledećih konstruktivnih delova: gredelj, točak, ručice i radni organ. Gredelj je drveni ili čelični, gde se na prednjem delu nalaze kuka za uprežni pribor, kojeg čini ždrepčanik, i točak, a na zadnjem ručice i radni organ. Kod starijih rešenja zagrtača, on je drveni. Kada je drven, tada je prav, a ukoliko je čelični, tada je na prednjem delu sa pregibom, odnosno blago povijen na gore.
sl. 2. Jednoredni zaprežni zagrtač (inv. br. 246), foto: Filip Forkapić
Čelični točak je osloni i vozni, i on ima mogućnost podizanja ili spuštanja prilikom regulisanja dubine rada zagrtača. Ručicom se učvrsti podešeni položaj. Postavljen je na vertikalnom nosaču. Ručice služe za upravljanje. One su čelične, sa drvenim rukohvatom, radi ugodnijeg držanja, a međusobno su učvršćene sponom. Mogu biti i drvene i u tom slučaju se radi o starijim zagrtačima.
Radni organ predstavlja zagrtačka daska. Ona je dvodelna i sastoji se iz dvostranog trougaonog raonika ili strelaste motičice, na prednjem delu, dok se u nastavku nadovezuju dva krila. Postavljena je na vertikalnom nosaču, koji može da se podiže ili spušta, istovremeno sa regulisanjem dubine rada. Podešeni položaj, kao i kod točka, učvrsti se ručicom. Krila se mogu razmicati čime se na taj način menja ugao otvorenosti u zavisnosti od međurednog razmaka. Time se zapravo reguliše širina rada.
Kod nekih konstruktivnih rešenja zagrtača, zagrtačku dasku predstavljaju plužne daske, raonici, ili, su pak, iza nje postavljene dve britvaste motičice, koje imaju mogućnost pomeranja levo-desno u zavisnosti od međurednog razmaka ili širine reda.
sl. 3. Jednoredni zaprežni zagrtač (inv. br. 494), sa britvastim motičicama postavljenim iza zagrtačke daske, foto: Filip Forkapić
Širina rada zagrtača, odnosno zagrtanja se može podešavati na dva načina, i to: ručno, otvaranjem ili zatvaranjem krila zagrtačke daske pomoću ručice, sa navojnim vretenom, ili, pak, automatski, posebnim mehanizmom.
Vredno je navesti da je zaprežni zagrtač, predstavljen na slici broj 2, poklonio Žarko Milovanov, dok je na sledećoj slici nepoznatog porekla. Pored toga što nije poznato njegovo poreklo, on je trenutno izložen na tematskoj izložbi Istorijat gajenja kukuruza, a mogao se razgledati i na 89. Međunarodnom poljoprivrednom sajmu u Novom Sadu, priređenom od 21. do 27. maja 2022. godine, na izložbi Korak do veka.
Filip Forkapić, dipl. ing. poljoprivrede, muzejski savetnik
