HRTKOVCI, GOMOLAVA – višeslojni arheološki lokalitet u južnom Sremu
Na južnim padinama Fruške gore, na levoj obali Save, na kraju sela Hrtkovci proteže se višeslojni arheološki lokalitet Gomolava, nalazište od izuzetnog kulturnog značaja. Sredinom 18. veka (oko 1760. g.). Gomolava je imala oblik elipsoidnog “tela” koji je formiran milenijumskim taloženjem praistorijskih i istorijskih kultura – naselja, čiji su materijalni ostaci sačuvani do naših dana. Zbog veoma povoljnog geografskog položaja i izuzetno dobrih veza sa susednim regijama, Gomolava je nekoliko hiljada godina bila važan centar za Podunavlje, Karpatski basen i jugoistočnu Evropu. To se veoma dobro uočava na pokretnom arheološkom materijalu preko koga se najbolje uočavaju sva prožimanja sa drugim kultura i civilizacijama.
Prvi arheološki materijal sa Gomolave prikupio je učitelj Mato Vohalski, poverenik Arheološkog muzeja u Zagrebu krajem 19. veka. Od tada počine interesovanje za ovako izuzetno vredan arheološki lokalitet. Arheološko nalazište Gomolava već na samom početku 20. veka postaje zanimljiva za ondašnju kulturnu javnost. Godine 1904. obavljena su i prva stručna iskopavanja. Međutim, tek od sredine 20. veka, od 1953. godine Vojvođanski muzej, započinju prva zaštitna iskopavanja na ovom višeslojnom praistorijskom nalazištu, koja u kontinuitetu traju do 1957. godine. Bili su to veliki zajednički poduhvati svih vojvođanskih arheologa i institucija.
U periodu od 1965. do 1985. godine istraživanja se nastavljaju, te Gomolava postaje centar za savremena, interdisciplinarna arheološka istraživanja. Bila je to velika škola arheologije na kojoj su svoja znanja proveravale i sticale brojne generacije arheologa i drugih stručnjaka. Tokom dve decenije, na Gomolavi će pored jugoslovenskih raditi i stručnjaci iz raznih evropskih institucija, kao i stručnjaci iz drugih oblasti. U periodu od 1965. do 1985. godine istražena je površina od preko 4400m2 na osnovu čega je uspostavljena vertikalna i horizontalana stratigrafija lokaliteta-od mlađeg neolita do punog srednjeg veka.
Višegodišnja sistematska istraživanja na Gomolavi dala su veliki doprinos sigurnom utvrđivanju vremenskog redosleda brojnih praistorijskih kultura u Podunavlju, odnosno u Karpatskom basenu i na prostoru centralnog Balkana. U njenim kulturnim slojevima, stambenim horizontima i nekropolama sučeljavaju se uticaji razvijenog juga sa zemljoradničkim i ranim metalnim kulturama Panonske nizije. Pojava importovanih predmeta ukazuje na razvijene trgovačke odnose sa srodnim kulturama unutar Karpatskog basena i Balkanskog poluostrva.
Najstarije naselje osnovano je u vreme kada je Gomolava predstavljala lesnu dunu, u petom milenijum stare ere. Mada se pretpostavlja da su na ovom prostoru boravili predstavnici starijeg neolita balkansko-podunavskog prostora, prvo naselje su ipak podigli predstavnici mlađeg neolita. Oni podužu uređena naselje sa poluzemunicama i nadzemnim kućama većih dimenzija.
Posle vinčanske kulture, na Gomolavi borave zemljoradničko-stočarske zajednice koje već u četvrtom milenijum počinju da koriste bakar u okviru dve kulturne grupe: lenđelsko-tisapolgarske i bodrog-keresturske. Ubrzo posle toga, u trećem milenijumu, na Gomolavu stiže nova “etnička” grupa koja pripada badenskoj kulturi. Iznad staništa srednjeg eneolitskog razdoblja podiže se naselje kostolačke grupe sa bogatim ostacima materijalne kulture. Život se odvijao u nadzemnim kućama, pored kojih su izgrađivana i svetilišta. Keramika je visokog kvaliteta, prelepo ukrašenu sa utisnutim ornamentom. To je zapravo razdoblje u kome počinju da se koriste i prve alatke od bakra.
U bronzanom dobu, u drugom milenijum, Gomolava je naseljena tokom celog ovog razdoblja. Otkriveni su ostaci ranog bronzanog doba, zatim nastupa period kultura ravnih polja sa urnama kao i prvi elementi poznatih proto etničkih grupacija koje se pominju u istorijskim izvorima.
Starije ili rano gvozdeno doba na Gomolavi pripada halštatskom razdoblju. Iz tog perioda potiču sa Gomolave i dve kružne grobnice – jedna sa 32, a druga sa 78 pokojnika. Položeni u krug – u obliku sunčevog diska, sa glavama na periferiji kruga, pokojnici su bili sahranjeni sa prilozima: žrvnjevima, žitom, nakitom od gvožđa, ćilibarom i životinjskim kostima. Oblik sahranjivanja u dve kružne grobnice na Gomolavi, još uvek predstavlja zagonetku u naučnim krugovima.
U mlađem gvozdenom dobu, Gomolava ponovo postaje važan administrativni centar, važna ekonomska i kulturna stanica Kelta, odnosno plemena Skordiska koji se ovde naseljavaju nakon poraza kod Delfa, 279. godine stare ere.
Nakon ugušenja panonsko-dalmatinskog ustanka od 6-9. godine nove ere, Gomolava potpada pod rimsku vlast. Importovana ranorimska keramika i bronzane posude potvrđuje boravak rimskih podanika na Gomolavi već u 1. veku nove ere. Otkriće vile rustike, vikusa i rimske nekropole iz 3. i 4. veka nove ere u podgrađu Gomolave, konstatovano je da je ovaj prostor bio nastanjen sve do rane seobe naroda.
Nakon povlačenja Rimljana iz Srema, Gomolava tek u ranom srednjem veku je ponovo nastanjena, o čemu svedoči i nalazi manje nekropole, čiji se prilozi mogu hronološki opredeliti u 8. i 9 vek.
Istraživanje starije srednjovekovne nekropole sa skoro 1000 pokojnika na Gomolavi i u podgrađu, pokazala su da je ovo nalazište korišćeno u dužem vremenskom razdoblju – od kraja 14. do 16. veka nove ere.
Do sada su istraživanja sa Gomolave objavljena u nekoliko monografijama i više od 200 stručnih radova.
(Marija Jovanović, muzejski savetnik, arheolog)
