Krajnji levi spomenik u dvorištu Muzeja Vojvodine, otkriven je u XVIII veku na području Titela. Najverovatnije je nastao (i bio postavljen) u rimskom utvrđenju Akuminkumu, današnjem Starom Slankamenu. Izrađen je od krečnjaka u obliku kvadra visine dva metra, i, pored očiglednih lomova i tragova zuba vremena, na njegovoj gornjoj površini primetna su dva intrigantna udubljenja, koja ne izgledaju kao tipična naknadna oštećenja. Natpis sa prednje stranice, dobro očuvan, saopštava nam kakav je spomenik u pitanju, odnosno kada je i za koga podignut.
Priča kojoj je ovaj spomenik svedok, vraća nas u vreme dva velika carstva, kojih odavno više nema, ali čije su tekovine i danas prisutne, kako na prostorima koje su obuhvatala, tako i u svetskim razmerama. Jedno je Persijsko Sasanidsko carstvo (Iransko, ili Arijevsko, kako su se sami nazivali), kojim vlada Šahanšah – car Šapur I, a drugo je dobro poznato Rimsko carstvo, kojim upravlja Cezar – car Valerijan. Ove supersile antičkog doba bile su susedi, i u stalnom sukobu oko teritorija. Sasanidi su nastojali da se prošire na račun Rima u Maloj Aziji, i čestim upadima i otkidanjem delova teritorije provocirali su Rim. Nakon više dubokih prodora u rimsku teritoriju, i osvajanja grada Antiohije u nekadašnjoj provinciji Siriji, za odmazdu, usledio je pohod cara Valerijana.
Ovde ponovo dolazimo do našeg spomenika, jer je on, prema sadržaju uklesanog natpisa, podignut upravo u čast cara Valerijana, povodom obeležavanja njegovog boravka na području današnjeg Srema, oko 254. godine nove ere, na početku njegovog pohoda na istok.
Car Valerijan, 253–260. n. e.
Početak kampanje bio je po cara povoljan – Valerijan je do 257. godine povratio Antiohiju i uspostavio kontrolu nad provincijom Sirijom. Međutim, pri pohodu na okupirani gradu Edesu, 259. godine, Valerijana napušta ratna sreća – epidemija kuge značajno je oslabila njegove trupe. U ovako otežanim okolnostima, na proleće sledeće godine, usledila je i odlučujuća bitka cezara i šahanšaha u blizini Edese. Rimska vojska, koja je brojala nekih 70.000 vojnika, u boju je potpuno poražena, a da sramota bude veća, zarobljen je i sam Valerijan, koji je time stekao neslavnu ulogu prvog rimskog imperatora koji je dopao zarobljeništva.
Trijumf cara Šapura nad Valerijanom (stoji), Naqsh-e Rostam, Persepolis
Šta se sa Valerijanom potom dešavalo – nije izvesno (osim da se iz zarobljeništva nije vratio), budući da postoji veći broj svedočanstava, koja idu od jedne krajnosti do druge. Umerenija (i verovatnija) svedočanstva govore o, manje ili više lagodnom, doživotnom zarobljeništvu cara u unutrašnjosti Persijskog carstva, kada su rimski zarobljenici – vojska i inženjerske jedinice, izgradili više značajnih velikih struktura, poput sistema brane-mosta Band-e Kaisar (Cezarova brana) u Šuštaru, važnom poljoprivrednom centru.
Band-e Kaisar (Cezarova brana), Šuštar
Na drugoj strani, izvori poput hrišćanskog istoričara Laktancija govore o sramotnom trajanju Valerijana u lancima, i poniženju kojem je bio podvrgnut time što je svome suparniku Šapuru služio kao stolica za uzjahivanje konja. Kao Valerijanov neslavni kraj, navodi se usmrćivanje nalivanjem tečnim zlatom, ili dranjem kože na živo, a koja je potom, ofarbana u crvenu boju i napunjena slamom, stajala izložena u glavnom persijskom hramu. Ekstremnost (netačnost) ovakvih navoda, koje persijski izvori i spomenici toga doba ni najmanje ne potkrepljuju, mogla bi se pripisati osvetoljubivosti kasnijih hrišćanskih pisaca, budući da je Valerijan izdao više edikata koji su doveli do teških represalija nad sve brojnijim pripadnicima hrišćanske veroispovesti u Rimskom carstvu.
Ponižavanje cara Valerijana od strane Šapura I, Hans Holbajn
Što se udubljenja pomenutih na početku tiče, njihov oblik i raspored, kao i poređenje sa spomenicima sličnog tipa i perioda, upućuju na zaključak da su u pitanju ležišta stopala figure imperatora koja je bila postavljena na spomenik (otuda baza), a koja je bila prirodne veličine (ili veća). Nažalost, sama statua cara do danas nije sačuvana, odnosno otkrivena.
Gornja površina počasne baze cara Valerijana
Tako, dva milenijuma kasnije, svedoči naš spomenik o poseti jednog imperatora ovim krajevima, i o početku velike epopeje, koja se neslavno završila. Izuzev ovakvih, konkretnih svedočanstava, malo se šta drugo od priča o carevoj sudbini može uzeti za izvesno. I, kao što danas ne znamo kako je izgledala Valerijanova figura sa spomenika, dok možemo da tvrdimo da je postojala, tako ne možemo znati ni kako je tačno izgledao carev kraj, osim da ga je u zarobljeništvu i snašao…
… sic transit gloria mundi
Nikola Mrkšić, kustos-arheolog
