Ovas se, kao i raž, tek mnogo milenijuma kasnije pridružio zajednici gajenih žitarica na našem tlu. Veći broj vrsta raste u prirodnim staništima. Neke od njih su se pretvorile u korovske vrste, kao što je to slučaj sa njivskim ovsom (Avena fatua). Postoji samo nekoliko gajenih vrsta ovsa u svetu: rutavi ovas (A. strigosa), etiopski ovas (A. abyssinica), obični ovas (A. sativa) i vizantijski ovas (A. byzantina). Danas, 75% ukupne proizvodnje ovsa čini uzgoj A. sativa, dok većinu preostale proizvodnje čini vizantijski ovas.
Ugljenisana zrna ovsa pronađena su na višeslojnom arheološkom nalazištu Gomolava kod Hrtkovaca već u najstarijim slojevima koji pripadaju mlađem kamenom dobu. Međtim, ovi nalazi se pripisuju korovskom, njivskom ovsu (A. fatua). Smatra se da uzgoj običnog ovsa počinje na Gomolavi tek od gvozdenog doba (van Zeist 2002). Da se na zapadnom Balkanu ovas uzgaja u ovom periodu, doduše na manjim parcelama, ukazuju i nalazi iz starijeg gvozdenog doba sa lokaliteta Pod, kod Bugojna (Kučan 1984). Tamo je pronađena prilično brojna količina ugljenisanih zrna rutavog ovsa sa primesama običnog i njivskog ovsa.
Na lokalitetu Gomolava, u jednoj kući koja potče iz 2. odnosno 1. veka pre nove ere, a koju su podigli pripadnici Skordiska, keltskog plemena, pronađena je veća količina ugljenisanih zrna. Zrna su se delimično još nalazili u klasićima (Medović 2013). Upravo ova srećna okolnost je dovela do sigurne identifikacije ove žitarice. Radi se o vizantijskom, ili crvenom ovsu (Avena byzantina). Nešto kasnije (Medović et al. 2021) pronađena je još jedna manja zaliha istog ovsa u keramičkoj posudi, tzv. kantarosu, na istom lokalitetu. Ova vrsta posude je tipična za antičku Grčku. Kelti su 280 g. p. n. e. krenuli u veliki pohod na Grčku, ali su doživeli katastrofalan poraz 279. g. p. n. e. u bici kod Delfa. Jedno pleme poraženih Kelta se vratilo na prostor između reke Save, Drave, Dunava i Morave gde se i nastanilo. Iz ovog pohoda sa sobom su poneli neobičan „suvenir“ – novu vrstu žitarice.
Slika 1. Ugljenisana osnova primarnog cveta vizantijskog ovsa (Avena byzantina) pronađena na lokalitetu Gomolava kod Hrtkovaca, latenski period. Snimci načinjeni elektronskim mikroskopom (SEM). Izvor: Departman za biologiju univerziteta u Novom Sadu.
Slika 2. Keramička posuda sa lokaliteta Gomolava kod Hrtkovaca (kantaros) pored koje je pronađena veća količina zrna vizantijskog ovsa. Izvor: Muzej Vojvodine.
Vizantijski ovas najbolje uspeva u regionima sa toplom klimom kao što su južna Evropa, severna Afrika i jugozapadna Azija, dok je obični ovas najbolje prilagođen regionima sa nižim temperaturama gde godišnja količina padavina prelazi 762 mm. Vizantijski ovas je otporniji na sušu od običnog ovsa. Vizantijski ovas je jari usev.
Slika 3. Vizantijski ovas u cvatu. Izvor: Arheobotanička bašta Muzeja Vojvodine.
Aleksandar Medović, arheobotaničar
Literatura
- Kučan D (1984) Kulturpflanzenfunde aus Pod bei Bugojno / Zentralbosnien (Hallstatt und La Tène-Zeit). In: van Zeist W, Casparie WA (eds) Plants and Ancient Man. Studies in Palaeoethnobotany. Brookfield, Rotterdam, pp 247–256.
- Medović A (2013) Can You Teach an Old Sample New Tricks? Half-a-century-old Late Iron Age Avena byzantina C. Koch Sample from Gomolava, Serbia. In: Offa: Berichte und Mitteilungen zur Urgeschichte, Frühgeschichte und Mittelalterarchäologie. Wachholtz, Neumünster, pp 461–466.
- Medović A, Marjanović-Jeromela A, Mikić A (2021) An update to the La Tène plant economy in northern Serbia. Ratar Povrt 58: 53–65. https://doi.org/10.5937/ratpov58-33250
- an Zeist W (2002) Plant husbandry and vegetation of tell Gomolava, Vojvodina, Yugoslavia. Palaeohistoria 43/44 (2001/2002): 87–115.
