Krunjači za kukuruz, takozvani sandučari

U dosadašnjim pričama, u okviru rubrike „Budi odgovoran prema duhu i telu“, posetioci sajta Muzeja Vojvodine su se upoznali sa različitim konstruktivnim tipovima krunjača za kukuruz, prikupljenim u zbirci Muzejskog kompleksa Kulpin. Ostalo je da se predstave i takozvani sandučari. Kod nas, u gotovo svakom poljoprivrednom domaćinstvu, oni su se zadržali u upotrebi sve do danas. Međutim, uvođenje druge tehnologije ubiranja kukuruza, a to je univerzalnim žitnim kombajnom, ili kako poljoprivrednici to nazivaju „Univerzalom“, dovelo je do toga da se sandučari polako izbacuju.

Od svih krunjača za kukuruz u zbirci, sandučari su najbrojniji i do sada je prikupljeno ukupno njih petnaest. Od toga, pet je otkupljeno, dok je deset poklonjeno. Kako bismo još jednom naglasili značaj darovanja predmeta za muzejske zbirke, navedena su imena darodavaca. Dakle, to su: Gavra Kerac iz Novog Sada, Miroslav Jovanov iz Kaća, Petar Gajinov iz Kulpina, Jan Trijaška iz Bačkog Petrovca, Sava Mađarov iz Zrenjanina, Kovač Antal iz Skorenovca, kao i strukovno udruženje inženjera poljoprivredne tehnike iz Novog Sada – Vojvođansko društvo za poljoprivrednu tehniku (VDPT).

Ovaj konstruktivni tip krunjača za kukuruz je uglavnom industrijske izrade. Kod pojedinih sandučara iz zbirke je sačuvana oznaka proizvođača, tako da su zastupljeni: „Sčneider Frigyés“ i „Zikmund & Comp.“, oba iz Novog Sada, Osječka ljevaonica i tvornica strojeva (OLT), Osijek, „Kühne E.“, Mošon-Budimpešta, „Hofherr-Sčrantz-Clayton-Šuttleworth“ (H-S-C-S), Budimpešta-Kišpešt, i „Hofherr-Sčrantz“ (H-S), Beč. Nažalost, na većini ne postoji sačuvan naziv, sa zaštitnim znakom, tako da nije bilo moguće da se izvrši njihova identifikacija.

Samo manji deo krunjača posetioci mogu videti na stalnoj postavci Muzejskog kompleksa Kulpin, dok je većina smeštena u depou i čeka na konzervatorsko-restauratorski tretman.

Krunjače sandučare najčešće opslužuje jedan rukovalac, koji jednom rukom ubacuje klipove kukuruza u ulazni otvor, dok drugom okreće ručicu zamajca. Kako bi sebi olakšali posao, poljoprivrednici ih postavljaju ispod otvora na tavanici, kako bi klipovi kukuruza, preko drvenog korita, direktno ulazili u otvor za hranjenje.

U zavisnosti od broja ulaznih otvora ili takozvanih otvora za hranjenje, krunjači sandučari se izrađuju u dve osnovne konstruktivne varijante. Dakle, oni mogu biti sa jednim otvorom, odnosno, jednostruki i sa dva – dvostruki. Kod naših poljoprivrednika, ubedljivo najviše u domaćinstvima su zastupljeni sa jednim otvorom. Veoma je bitno naglasiti da su obe konstruktivne varijante zastupljene u zbirci.

Krunjači sandučari, prema načinu pogona, mogu biti ručni i mašinski. U slučaju mašinskog, remenica se postavlja na osovinu zamajca, čime je pogon ostvaren od elektromotora preko remena. Danas se u domaćinstvima, kod naših poljoprivrednika sve više sreću krunjači na mašinski pogon. Dopunu ručnog predstavlja nožni pogon, koji se ostvaruje preko sistema poluga, čime se pomaže licu koji okreće ručicu krunjača. Sa druge strane, ima izvedenih rešenja krunjača koji su opremljeni ventilatorom, tako da se uz pomoć vazdušne struje odnose nečistoće.

Krunjač sandučar se sastoji iz sledećih delova: sanduk, ulazni otvor ili otvor za hranjenje, rešetka, ručica, zamajac, radni organ, teg i prenosni mehanizam.

Ram sanduka, sa nogarima, izrađen je od tvrdog drveta, najčešće bukve. Prvi krunjači su sa drvenim sandukom, dok savremeniji, sa metalnim. Za ilustraciju rečenog, Fabrika poljoprivrednih mašina i priključne opreme „Poljostroj“, iz Odžaka, izrađivala je model „Biser S“, kod kojeg je on metalni. Sanduk se na podlogu oslanja pomoću dve poprečne papuče, koje imaju mogućnost da se fiksiraju, čime se krunjač učvrsti. Na njemu čitamo oznaku proizvođača, sastavljenu iz naziva, sa zaštitnim znakom, a ofarban je u prepoznatljivoj boji proizvođača. Upravo na osnovu svog izgleda, dakle, po sanduku, krunjači su dobili naziv.

Na gornjem delu sanduka je postavljen ravan ili ispupčen poklopac i to na delu gde je ulazni otvor. Prema materijalu izrade, može biti ili drven, ili gvozden. Ulazni otvor je izrađen od livenog gvožđa, sa izlivenim: ili nazivom proizvođača ili brojčanom oznakom kataloškog dela.

Na donjem delu sanduka se nalazi kosa čelična rešetka po kojoj klize šapurike i kroz izlazni otvor dospevaju na podlogu. Okrunjena zrna kukuruza propadaju kroz nju i padaju u korpu ili u neku drugu sličnu posudu, koja se postavi ispod nje.

Za pogon radnog organa krunjača služi ručica, sa drvenim rukohvatom. Ona je postavljena na osovini jednog od elementa radnog organa i to koncentrično ozubljenog diska. Radi lakšeg okretanja služi zamajac, sa četiri izvijena paoka, izrađen od livenog gvožđa. On je postavljen na osovini drugog elementa radnog organa i to rebrasto-kupastog diska. Na vencu zamajca je najčešće izliven naziv proizvođača, dok je na paocima brojčana oznaka kataloškog dela.

Radni organ krunjača čini pokretan par diskova, sastavljen iz ozubljenog i rebrasto-kupastog, i nepokretan jezičak sa kosim rebrima, koji je postavljen na vertikalnom nosaču. Jezičak je, pak, zglobno pričvršćen za ulazni otvor, a sa donje strane za dugačku čeličnu šipku, sa tegom. Kod ozubljenog diska, zupci na njegovoj površini su raspoređeni po koncentričnim krugovima. Rebrasto-kupasti disk je postavljen na osovini zamajca, dok ozubljeni na osovini ručice. Klip kukuruza se kruni u prostoru između diskova, pri čemu se pomoću tega pritiska jezičak, a time i klip. Inače, teg ima mogućnost pomeranja po šipki i na njemu je izlivena brojčana oznaka kataloškog dela.

Prenosni mehanizam krunjača čini par cilindričnih zupčanika, sa pravim zupcima, koji se nalaze ili u unutrašnjosti sanduka ili izvan njega. U drugom slučaju, iznad njih je postavljena zaštitna limena traka koja sprečava da ne dođe do ozleda rukovaoca. Jedan od zupčanika, i to gonjeni, postavljen je na osovini zamajca, dok drugi, pogonski, na osovini ručice. Osovine se obrću u ležajevima, koji se nalaze na poprečnim drvenim prečkama bočnih stranica sanduka. Pomoću njih su učvršćene nogare krunjača. Kod nekih izvedenih rešenja prikupljenih krunjača, prenosni mehanizam čini zupčasti venac koncentrično ozubljenog diska i cilindrični zupčanik, sa pravim zupcima.

Za razliku od krunjača sa jednim otvorom, dvostruki ima masivniji drveni sanduk. Radni organ je potpuno identičan kao kod jednostrukog, s tom razlikom što je ozubljeni disk dvostrano ozubljen. Sa druge strane, on je većeg proizvodnog učinka, jer se istovremeno mogu uložiti i kruniti dva klipa kukuruza.

Kada predstavljamo krunjač sandučar, vredno je navesti proizvođače i to u Srbiji. Pre Drugog svetskog rata, to su, pored ostalih, bili: Livnica gvožđa i fabrika mašina „Farmer“ iz Smedereva, a na prostoru Novog Sada – Mašinska radionica „Sčneider Frigyés“, Tvornica mašina i livnica gvožđa „Zikmund & Comp.“ i kompanija Jugoslovensko Hofherr-Sčrantz-Clayton-Šuttleworth a.d. Posle Drugog svetskog rata, proizvodile su ih fabrike poljoprivrednih mašina „Poljoprivrednik“ iz Sombora, „Zmaj“ iz Zemuna i „Poljostroj“ iz Odžaka.

Za ilustraciju teksta o krunjaču sandučaru, data je reklama Livnice gvožđa i fabrike mašina „Farmer“ iz Smedereva. Mnogim čitaocima je sigurno nepoznat ovaj proizvođač. Međutim, ukoliko se kaže „Smederevac“ onda ga gotovo svi znaju, po nadaleko čuvenim emajliranim štednjacima na čvrsto gorivo, koji su nezamenjivi, pre svega, u seoskim domaćinstvima. Naime, ona je oktobra meseca 1922. godine bila osnovana češkim kapitalom, da bi marta sledeće godine počela da radi punim kapacitetom. Posle Drugog svetskog rata je nacionalizovana i od nje je 1949. formirana Metalna industrija „Milan Blagojević“. Proizvodni program poljoprivrednih mašina, koji je sadržavao krunjače za kukuruz, sejalice za kukuruz, vetrenjače, sečke, geplove, prese za grožđe, muljače za grožđe, pumpe za vodu, dolape za vodu i druge, u potpunosti je napušten i ona se preorijentisala na drugi proizvodni asortiman.

Reklama Livnice gvožđa i fabrike mašina „Farmer“, Smederevo, časopis Poljoprivredni glasnik, br. 21, Novi Sad, 1. XI 1923.